Çalışma hayatının en büyük meselelerinden biri de kayıtdışı istihdam. Her 100 şahıstan yaklaşık 30’u farklı işlerde kayıtdışı çalıştırılıyor. Kayıtdışılığın iktisada de çalışan kişinin kendisine ve ailesine de ziyanı büyük.
İşçiler, sigortasız çalıştırıldıkları periyot boyunca, emeklilik üzere toplumsal güvenlik haklarından ve devlet takviyeli sağlıktan yoksun kalıyor. İşten çıkarıldıklarında ne tazminat ne de işsizlik maaşı alabiliyorlar.
GELİR TASASIYLA DİKKATE ALMIYOR
Sigortasız çalışanlar başta yalnızca gelir telaşı nedeniyle sigorta girişini önemsemiyor. Fakat yaş ilerleyip emeklilik devri yaklaşınca işte o boşa geçen günlerin değeri çok daha âlâ anlaşılıyor. ‘Maaş olsun, sigorta olmasa da olur’ fikrinin ortaya çıkardığı pişmanlığın da daha sonra pek devası bulunmuyor. Bu olumsuz tablo yalnızca sigortasız çalışan çalışanın kendisini değil, eşi ve çocuklarını da etkiliyor.
EŞ VE ÇOCUKLAR DA MAĞDUR OLUYOR
Sigortalı olunmadığı için kişinin bakmakla yükümlü olduğu eşi, çocuğu ve anne-babası sıhhat hakkından yararlanamadığı üzere, kelam konusu kişinin vefatı halinde dul ve yetimine maaş bağlanması için gerekli prim de eksik kalıyor. Artık ise gündemde emeklilikte yaşa takılanlar (EYT) düzenlemesi var. Aralıkta Meclis’e gelecek düzenlemenin yeni yılda yürürlüğe girmesi ve birinci etapta 1.5 milyon kişiyi emekli etmesi bekleniyor.
8 EYLÜL 1999 EVVEL GERÇEKLEŞTİYSE…
EYT düzenlemesi 8 Eylül 1999’dan evvel sigorta girişi olup da düzenlemede yer alacak yaş ve prim kaidesini tamamlayanlara emeklilik hakkı tanıyacak. Yaş ve prim kuralı bir tarafa düzenlemede değerli olan 1999’dan evvel sigorta başlangıcının olması. İşte bu tarihten evvel farklı işyerlerinde 1 gün dahi sigortasız çalıştırılanlar artık ‘Acaba bu periyoda ait bir sigorta kaydı yaptırılabilir mi?’ diye soruyor.
5 YILLIK MÜHLET NE VAKİT İŞLEMEZ?
5 yıllık zamanaşımı mühletinin aranmadığı durumlar da var. Yıllar sonra dava açma hakkı bulunuyor. Bu bahisteki bir Yargıtay kararında, patronun sigortalılara ilişkin dokümanlardan birini SGK’ya vermiş olması durumunda hak düşürücü müddetin işlemeyeceği belirtildi.
1999 yılından evvel patronlar çalışanlarıyla ilgili SGK’ya evvel işe giriş bildirgesi gönderiyordu. Daha sonra ise aylık prim hizmet evrakı iletiliyordu. Kimi patronlar işe giriş evrakını gönderdiği halde prim hizmet dokümanını göndermiyor yani SGK’ya prim ödemesi yapmıyordu.
Bu şahıslar bir dokümanla SGK’ya kayıtlı durumda değerlendirildiğinden mahkemeler, şahit de varsa o tarihte 1 gün dahi olsa çalışmış olduğuna kanaat getiriyor.
Bir öteki tabirle aylık sigorta primleri bildirgesi, dört aylık sigorta primleri bordrosu, sigortalı hesap fişi üzere dokümanların SGK’ya verilmiş olması durumunda yargı yoluyla hak talep edilebilir ve sigorta başlangıcı geriye çekilebilir. Yine emekçi sigortasız çalıştırıldığı işyerinde orta vermeksizin sonrasında sigortası yaptırılarak çalıştırılmış ise hizmet tespiti davası açılabiliyor. Emekçinin o tarihte çalıştığını ispat etmesi gerekiyor. Yazılı doküman ile kanıtlayamayanlar şahit gösterebilirler.
TESPİT DAVASINDA 5 YILLIK ZAMANAŞIMI
SGK’ya ve öteki kurumlara şikayetlerden bir sonuç çıkmazsa çalışan evvel arabulucuya gidecek. Şayet patronla uzlaşma sağlanamazsa dava açma hakkı var. İşçiler sigortasız çalıştıkları müddetlerini, işten ayrıldıktan sonraki ‘5 yıl içinde’ açacakları hizmet tespit davası ile de tespit ettirebilir. Şahitlerin bilgisi ve kanıtların dengeli olması halinde mahkemece tespit edilen fiyatlar ile çalışma gün sayıları SGK tarafından dikkate alınır ve o emekçinin sigortasına geriye dönük işlenir. Dolayısıyla 8 Eylül 1999’dan evvel başladığınız bir işte son 5 yıl içinde işten ayrıldıysanız ve sigorta girişiniz 8 Eylül 1999’dan evvelki devirlerde yapılmadıysa bu kapsamda atacağınız bir adım emeklilik yaşınızı öne çekeceği üzere EYT düzenlemesinden yararlanma imkanınız oluşacaktır. Aynı işyerinde çalışıyor olsanız da işten ayrılmadan hizmet tespit davası açma hakkınız var. Şayet işten ayrıldıysanız ve 5 yıllık süreyi geçirdiyseniz haklı nedenleriniz, kanıtlarınız ve şahitleriniz olsa dahi hala faaliyette olan patronun mahkemede, mevzuya ‘zamanaşımına uğradığı’ gerekçesiyle itiraz edebileceğini unutmayın. Münasebetiyle yıllar sürecek mahkeme sonucunda dava masrafı üzere kayıpların da oluşabileceğini hesaba katın.
SGK’YA ŞİKAYET DE BİR YÖNTEM
Sigortasız çalıştırılan periyoda ait patronun sorumluluğu var. Çalışanın da bu periyoda ait hak arama yolu mevcut. Geçmiş periyoda ait günler kazanılabilecekse mutlak hak aranmalı. Lakin bunun kimi ince ayrıntıları bulunuyor. Hak aramada sonuca ulaşılabilecek yollardan biri Toplumsal Güvenlik Kurumu’na (SGK) şikayet. Oburu ise çalışılan periyoda yönelik sigorta hakkının mahkeme yoluyla elde edilmesi yani ‘hizmet tespit davası’. SGK’nın emekçi şikayetlerine nazaran süreç yapabilmesi için ise personellerin işten çıkmamış olmaları gerekiyor. İşten çıktıktan yahut çıkarıldıktan sonra yapılan şikayetlerin olumlu sonuç vermediği tabir ediliyor. Lakin, personelin elinde yazılı doküman varsa, işten çıktıktan sonra yapılan şikayetlerden personel lehine sonuçlar doğabilir.
İŞVEREN, İŞE GİRİŞİNİZİ BİLDİRMELİ
Örnek Soru: 10 Mayıs 1972 doğumluyum. Birinci SSK teşebbüs 1990’da oldu. Patron tarafından 3 ay gösterilip prim ödemesi yapılmamış. Geriye dönük bu 3 ayı ödeyebilir miyim?
Cevap: Primin ödenip ödenmemesi sizi ilgilendirmez. Prim ödenmemesi SGK’yı ilgilendirir. SGK ödenmeyen prim için patronu takip eder ve prim alacağını icra yoluyla da olsa tahsil eder. Patron muhtemelen girişinizi ve çalışma sürenizi kuruma bildirmemiş. Durum böyleyse işten ayrıldığınız tarihten itibaren 5 yıl içinde, hizmet tespit davası açmadığınızdan, hakkınız zamanaşımına uğramış. Bugün için maalesef yapacağınız bir iş ve süreç bulunmuyor.